مدرسه علمیه قدسیه بهشهر

شرح حدیث جنود عقل و جهل

خداوند متعال ، انبیاء و رسولان خویش را برای هدایت بشر گسیل داشت، تا آنان را با رفتار و گفتارشان به فضایل و خوبی ها فرا خوانند و از رذایل و پستی ها برهانند. روایات بسیاری از رسول خدا و اهل بیت علیهم السلام درباره ی فضایل و رذایل وارد شده که یکی از آن ها حدیث جنود عقل و جهل است که در آن، حضرت امام صادق علیه السلام هفتاد و پنج فضیلت اخلاقی و هفتادو پنج صفت از صفات زشت اخلاقی را بر می شمارد. امام خمینی رحمه الله شرح و تفسیری جامع و کامل بر این روایت نوشته است که در بررسی و تحقیق صفات اخلاقی در نوع خود، کم نظیر یا بی نظیر است.

مرحوم امام فقیهی روشن و عارفی متعبد است. وی همراه باعلم فقه و اصول، فلسفه و کلام و … تهذیب و تزکیه نفس را تا مراحل بالا پیمود و سپس با بیان و قلم به هدایت خلق پرداخت. قامت استوار و مستحکم او در سیاست، نبوغ و فکر بلندش در علوم، حجابی شد تا چهره ی اخلاقی و عرفانی اش کمتر بروز یابد. کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل او شاهد و گواهی زنده بر این مدعا است.

در این کتاب ، عظمت و بلندی روح امام، صداقت و صفا، کمال و دلسوزی آن معلم اخلاق و رهبر فرزانه موج می زند. حقیقت کلمات حضرت امام صادق علیه السلام را از لابه لای سخنانش می یابیم و انسان همراهی او را با خود حس می کند. گویی مربی اش زنده و ناظر اوست و در پیچ و خم های سیرو سلوک ، گرمای وجودش را درک می کند که قدم به قدم او را امر و نهی نموده، در سختی های راه، دستگیری می کند وب ه آنچه که سبب هلاکت و شقاوت است، هشدار می دهد.

اینک به شرح و تفسیر این روایت مبارک می پردازیم: اولین صفتی که در کلام نورانی امام صادق علیه السلام آمده است، خیر در مقابل آن، شر است. فرمود:« الخیر و هو وزیر العقل و جعل ضده الشر و هو وزیر الجهل؛ خیر، وزیر عقل و خرد است و ضد آن، شر است که وزیر جهل می باشد».( اصول کافی، ج1، ص20).

خداوند متعال در سرشت و فطرت انسان، خیر را نهادینه ساخته است.( فطره الله التی فطر الناس علیها). خیر، عشق به کمال و سعادت و تمام خوبی ها است و همه مردم در آن مشترکند؛ یعنی همه آن ها کملات و فضایل را دوست دارند و طالبند. از سوی دیگر، ذاتاً از شرور و نقائص انزجار دارند و از شقاوت و بدی ها متنفرند. آنچه هست، مردم در مصداق اشتباه کرده، به خطا می روند و برخی امور را که سبب گمراهی و شقاوت است مانند دنیا- کمال می پندارند و …

اگر فطرت انسان متوجه طبیعت و بدی ها نشد، اسباب خیر و برکات و نورانیت قلب و عقل، فراهم می شود و عقل، انسان را به اصلاح و تهذیب نفس هدایت می کند. به فرموده ی امیرالمؤمنین علیه السلام :«اصلاح هر کاری با عقل و خرد ممکن می شود».( نهج البلاغه، حکمت 28)

بنابراین مقصود از خیر دراین روایت نورانی، همان فطرت است که به مقام روحانیت و مقام اصلی خود رسیده و چراغ عقل را روشن می کند. مقصود از شر، فطرتی است که مغلوب طبیعت و خواهش های نفسانی شده با حب دنیا و شهوات انس یافته است. زمانی که درخت خبیث شر در دل انسان ریشه دوانید، به فرموده ی امیرالمؤمنین علیه السلام آخرت انسان را تباه می کند و بذر تمام رذایل و بدی ها در قلب او کشت می شود.( الجهل یفسد المعاد، الجهل معدن العشر، غررالحکم، ح1093 و 1187).

انسان از همان زمان کودکی با سه قوه ی شهوت، غضب و شیطنت همراه است و هر چه رشد کند، این سه قوه در او کامل تر و حجاب قلبش افزون می شود. خداوند متعال انبیا و کتاب های آسمانی را فرستاد، تا انسان را از این ظلمت ها و حجاب ها نجات بخشد. احکام ودستورات شرعی هم در این راستا و به دو منظور وضع و قرار داده شده اند:

1. توجه دادن فطرت و قلوب به کمالات و فضایل واقعی

2. دور کردن و پاک نمودن دل ها از حب دنیا.

نتیجه

هر شخصی که خواهان سعادت و نیک بختی است، باید فطرت خویش را از آفات و رذایل پاکسازی کرده، پرده های ظلمت خودخواهی و هوس ها را از مقابل چراغ فروزان عقل کنار زند و فطرت و سرشت خدا خواهی و خدایی بودن را در خود احیا کند.امام خمینی رحمه الله علیه در پایان، چنین به نصیحت و موعظه لب گشوده است:

اگر این حجاب ها ی ظلمانی، حب دنیا و ریاست و … از رخسار فطرت کنار رود، عشق به کمال مطلق بدون حجاب و اشتباه پیدا می شود و محبوب های مجازی و بت های خانه دل در هم می شکند و فرو می ریزد و خودی و خودخواهی از بین می رود. و چنین کسی تمام رفتار و اعمالش در راه حق و حقیقت خواهد بود و درهای تمام خیرات و سعادات به رویش گشوده گردد. ای انسان بیچاره! چه حسرتی خواهی داشت آن روزی که پرده ی طبیعت از چشم برداشته شود و معاینه کنی که آنچه در عالم قدم زدی و کوشش کردی، در راه بیچارگی و شقاوت و بدبختی خودت بوده و راه چاره و طریق جبران نیز مسدود شده و دستت از همه جا کوتاه! نه راه فرار از سلطنت قاهره ی الهیه« یا معشر الجن و الانس ان استطعتم أن تنفذوا من أقطار السموات و الارض فانفذوا»( الرحمن/33 )و نه راه جبران نقایص گذشته و عذرخواهی از معاصی الهیه« الآن و قد عصیت قبل»(یونس/ 91)

ای عزیز! اکنون تا حجاب های غلیظ طبیعت نور فطرت را به کلی زائل نکرده و کدورت های معاصی، صفای باطنی قلب را به کلی نبرده و دستت از دار دنیا- که مزرعه آخرت است، و انسان در آن می تواند جبران هر نقصی و غفران هر گناهی کند- کوتاه نشده ، دامن همتی به کمر زن و دری از سعادت به روی خود باز کن.

همت برای حضور قلب

آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی رحمه الله : سبب پیدایش حضور قلب، همت آدمی است؛ زیرا قلب، تابع همت و اراده است. اگر همت تو نماز باشد، قلبت هم در نماز، حاضر خواهد بود؛ ولی اگر همت در پی چیز دیگری باشد، قلبت هم از نماز غافل و نزد همان چیز خواهد بود. خداوند برای هیچ کس دو قلب قرار نداده است. برای احضار قلب در نماز، راهی جز این که همتت را متوجه نماز سازی ، نیست؛ زیرا همواره همت انسان متوجه امری می شود که خیری از آن، گمان داشته باشد و آن را مایه سعادت خود بداند؛ لذا حضور قلب هنگام نماز، تابع ایمان انسان به حقیقت نماز و برتری آن نسبت به همه اعمال و عبادات است.( اسرار الصلوه، ص 301)

کرامت

شیخ را گفتند: فلان کس بر روی آب راه می رود! شیخ گفت: سهل است، بزغی(وزغی) و صعوه ای( پرنده ای کوچک) بر روی آب می روند. شیخ را گفتند: فلان کس در هوا پَرَد! شیخ گفت: زنبور و مگسی نیز در هوا بپرند. او را گفتند : فلان کس در یک لحظه از شهری به شهری می رود! شیخ گفت: شیطان نیز در یک نفس از مشرق به مغرب می رود. این چنین چیزها را بسی قیمتی نیست. مرد آن بُود که در میان خلق بنشینید و برخیزد و بخسبد و با خلق در آمیزد و یک لحظه از یاد خدا غافل نباشد.(اسرار التوحید)

یتیم نوازی و عرش

چو بینی یتیمی سرافکنده پیش                        مده بوسه بر روی فرزند خویش

یتیم ار بگرید که نازش خرد؟                      و گر خشم گیرد که بارش برد؟

الا تا نگرید که عرش عظیم                       بلرزد همی چون بگرید یتیم

اگر سایه ی خود برفت از سرش                تو در سایه ی خویشتن پرورش

سعدی

عبادت نوجوان

مالک بن دینار می گوید:« شبی خانه ی خدا را طواف می کردم، نوجوانی را دیدم پرده ی کعبه را گرفته و می گوید:« پرودگارا ! لذت ها تمام شدند، ولی آثار آنها باقی مانده است. یا رب! چه بسا یک ساعت شهوت، حزن طویلی در پی داشته باشد. پرودگارا! عقوبت و ادب کردن تو جز با آتش نیست …» و او در این حال بود که فجر طالع شد. مالک گوید:من دستانم را بر سرم گذاشتم و با گریه و ناراحتی گفتم:« مادرت به عزایت بنشیند مالک! در این شب، نوجوانی در عبادت بر تو سبقت گرفت».( هدایه السالک، ج1، ص 163)