مدرسه علمیه قدسیه بهشهر

جلوه های شخصیت اخلاقی و علمی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)
در وجود حضرت زینب (سلام الله علیها)
فاطمه محمدی طلبه پایه چهارم مدرسه علمیه قدسیه بهشهر
4/8/1390
چکیده
پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلّم می فرمایند: «السَّماواتُ وَ الأَرضُ مِن نُورِ اِبنَتی فاطِمَة، وَ نُورُ إِبنَتی فاطِمَةَ مِن نُورِ الله؛ آسمان ها و زمین از نور دخترم فاطمه آفریده شده و نور دخترم فاطمه از نور خداست» چرا که شخصیت اخلاقی و علمی درخشان فاطمه ی زهرا سلام الله علیها بر فراز شاخصه های مورد پذیرش فطرت قرار دارد. و مي توان از جلوه های اخلاقی ایشان، عبادت توأم با خشوع، اخلاص، ایثار، رازداری، سازش با مشکلات مالی و شجاعت را  نام برد و جلوه های علمی این بانوی عالیقدر ، عصمت ، دانشجو ، برخورداری از علوم لدّنی ، فصاحت و بلاغت در سخنوری ، آگاهی از عالم غیب است. حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در زندگی سخت به کار و تلاش می پرداخت و صفای زندگی را به سادگی آن می دانست. چنانکه آن حضرت بهترین مادر ، خوبترین همسر ، و عالیترین مدیر خانه بود. حضرت زینت کبری سلام الله علیها نیز از چنین جلوه هایی برخوردار و در حقیقت تجلّی شخصیت اخلاقی و علمی فاطمه زهرا سلام الله علیها می باشد. آنچه از خصوصیات اخلاقی و علمی فاطمه زهرا سلام الله علیها به دست ما رسیده ، در مورد زینب کبری سلام الله علیها صدق می کند چرا که ایشان در دامان آن مادر بزرگوار تربیت شده اند و اهداف او را که جز حق و درستی چیز دیگری نبود، ادامه دادند.
کلید واژه گان : ایثار، عصمت، علوم لدّنی، فصاحت، بلاغت، سخنوری.
مقدمه
در تاریخ بشریت مردان و زنان بسیاری یافت می شوند که در علوم و فنون مختلف از نبوغ سرشاری برخورداند و آوازه ی آنان سراسر عالم را فراگرفته است. خاندان پاک و طاهر نبّوی صلّ الله علیه و آله و سلّم نیز مردان و زنانی را در خود جای داده است که اسامی و عناوین بارز و آشکاری در عرصه ی آفرینش و تکوین می باشند و در صف مقّدم کسانی قرار دارند که محال است روزگار امثال آنان را بیابد. (سید محمد کاظم قزوینی ، 1388هـ.ش ، ص 17)
یکی از شخصیت های کمیاب عالم وجود و نشانه ای از ابداعات و نوآوری های آفرینش خداوند متعال و محل ظهور آیات بزرگ الهی و موجب افتخار تاریخ ، حضرت زینب کبری سلام الله علیها ، دختر اولین امام شیعیان ، دومین زن بزرگ در میان بزرگترین زنان اهل بیت محمّد صلّ الله علیه و آله و سلّم است. نام پدر ایشان حضرت علی علیه السلام و مادر بزرگوارشان، حضرت فاطمه زهرا
می باشد. (محسن ماجراجو، 1388هـ.ش ، ص 14- سید محمد کاظم قزوینی ، 1388هـ.ش ، ص 18)
در مورد سال تولد زینب کبری سلام الله علیها ، اختلافات زیادی وجود دارد ولی آنچه در این زمینه معتبر به شمار می رود ، روز پنجم ماه جمادی الاولی [سال ششم هجری] می باشد. (جعفر نقدی ، 1420هـ.ق ، ص 17 – سید محمد کاظم قزوینی ، 1388هـ.ش ، ص 23 – محمود حکیمی ، 1368هـ.ش ، ص 15 – ذبیح الله محلّاتی ، ج 3 ، 1370هـ.ش ، ص 33)
مشهور است که وفات ایشان در روز یکشنبه ، شب پانزدهم ماه رجب ، سال 62 هجری قمری واقع شده است. اقوال دیگری نیز در تعیین سال و روز وفات آن حضرت وجود دارد که مشهور نیستند. (سید یحیی بن حسن عبیدلی ، 1401هـ.ق ، ص 122)
از نظر لغوی زینب به معنای درخت نیکو منظر و زینت پدر است. کنیه های ایشان ، «امّ عبدالله» و «امّ کلثوم» می باشد. (محسن ماجراجو ، 1388هـ.ش ، ص 15 – سید هاشم رسولی محلّاتی ، 1382هـ.ش ، ص 66)
حضرت زینب سلام الله علیها در خانواده ای به دنیا آمد که در جهان هستی نظیری ندارد و اعضای آن ، هر کدام همانند خورشید تابان ، جهان انسانیّت را منّور ساخته اند. اصالت خانواده ، از امتیازات هر شخص به حساب می آید و هر اندازه ریشه خانوادگی سالم و پاکیزه باشد ، به همان نسبت زمینه ی رشد و موفقیت فرزندان آن کانون فراهم خواهد شد. قرآن مجید می فرمایند :
« وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلا نَكِدًا كَذَلِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ؛ سرزمین پاکیزه و مطلوب ، گل و گیاه زیبا و باارزش می رویاند ، در حالی که از شوره زار، جز خار و گیاه بی ارزش خارج نمی گردد». (اعراف / 58)
او در میان خانواده ای دیده به جهان گشود که همگی در «اَصلاب شامخه و ارحام مطهّره» تکوّن یافته و در عالم تشریع نیز پایه گذاران فضایل اخلاقی و سجایای انسانی به حساب می آمدند و کمال دین و شریعت ، اساس رسالت و ولایت و همه ی پیشرفت ها از این خانه و خانواده برخاسته است. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 21)
ما هرگاه درباره ی اسباب و عوامل بزرگی و شرافت ، در تاریخ بشریت به مطالعه و تحقیق می پردازیم ، تمام آنها اسباب و یا بخش اعظم آن را در وجود مقدس حضرت زینب سلام الله علیها به وفور مشاهده می کنیم، زیرا او کسی بود که با علم و درایت و خطبه های فصیح و بلیغی که ایراد کرد ، انقلاب کربلا را به کمال رساند و اوج صبر ، ایثار ، وفاداری و فداکاری را برای همیشه در تاریخ ترسیم نمود. ایشان در حال اسارت ، مجاهداتی را از خود بروز دادند که حتی هیچ غیر اسیری به آن دست نیافت. او اسارت را به اسارت گرفت و بار دیگر صولت و هیبت فاطمی و علوی را در برابر دشمنان به نمایش گذارد. و هنگامی که شخصیت ایشان را بر اساس قانون وراثت مطالعه می کنیم ، او را در میان هاله ای از انوار درخشان شرافت و بزرگی می یابیم که نظیری ندارد و هیچ زنی جز مادرش فاطمه زهرا سلام الله علیها پیش از او به آن مقام دست نیافته و هیچ زنی هم بعد از او به آن دست نخواهد یافت. (سید محمد کاظم قزوینی ، 1388هـ.ش ، ص 18)
اگر زینب سلام الله علیها توانست نهضت امام حسین علیه السلام را پس از تحمل زحمات فراوان به پیروزی نهایی برساند و شامات را پس از پنجاه سال تبلیغات سوء بنی امیه فتح کند ، بدین سبب بود که در دامان مادری چون فاطمه سلام الله علیها پرورش یافت. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 30)
تاریخ تولد این مادر بزرگوار مورد اختلاف است، مدت عمر، تاریخ وفات و محل دفن ایشان نیز ، دستخوش اختلاف نظر گردیده است. معروف این است که ایشان، در سال پنجم بعثت متولد شدند و هنوز بیش از هیجده بهار از عمر او نگذشته بود، که با مظلومیّت تمام، در سال یازدهم هجرت (سیزدهم جمادی الاولی) دار فانی را وداع گفتند، اگرچه برخی سنّ او را، حتی بیش از سی و پنج سال نیز دانسته اند. (عبدالله بحرانی اصفهانی، ج11، ص480- محمد باقر مجلسی ، ج 43 ، ص 214-213)

مرحوم کلینی معتقد است که وفات آن حضرت در هیجده سالگی اتفاق افتاد و بعد از وفات پدر ، تنها هفتاد و پنج روز زندگی کرده است. (محمد بن یعقوب کلینی ، ج 1، ص 458)
حضرت فاطمه سلام الله علیها برای حضرت علی علیه السلام چهار فرزند آورده : دو پسر به نام های حسن و حسین علیهما السلام که تفاوت سنّ بین آنان فقط شش ماه بود ، و دو دختر به نام های زینب و امّ کلثوم علیهما السلام که از زنان بسیار شجاع عالم اسلام بودند و یک پسر به نام محسن در رحم او بود که در جریان سقیفه به دست شیاطین انس ، سقط شد. (سیّد محمد تقی نقوی ، 1416هـ.ق ، 1374هـ.ش ، ص 95-94)
این مادر عالیقدر ، نه تنها سرور زنان عالم است بلکه وجودش ، اساس عالم خلقت را تشکیل می دهد و آفرینش عالم ، از برکت وجود او سرچشمه می گیرد. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 30)
ایشان خورشیدی بودند که چون در آسمان انسانیّت درخشیدند، ستاره های آن کم فروغ شد و تحولی عظیم در تاریخ زنان پدید آمد ؛ چرا که با وجود او ، زنان به یک الگوی آسمانی دست یافتند. او نوری بود که درخشید ، تا غنچه های انسانیّت در پرتو آن شکفته شود و گلستان فاطمی بر زمین شکل گیرد و تا پایان عالم ، یاد و نام او بر لوح دل ها زنده و پایدار بماند. (محمد رضا اکبری ، 1382هـ.ش ، ص 2)
اگر خداوند متعال در میان امت اسلامی چهارده نفر «حجت معصوم» آفریده ، بدون تردید فاطمه زهرا سلام الله علیها ، جزء برترین آنان ا ست و پس از رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السلام ، سومین شخصیت جهان هستی به حساب می آید و حتی برتری مقام او، بر تمام پیامبران پیشین و حضرات ائمه ، غیر از رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام ثابت شده است. (علی اکبر بابازاده ، 1380هـ.ش ، ص 9)
اگر بگوئیم ریحانه ی سرافراز پیامبر، محبوب ترین چهره و دوست داشتنی ترین شخصیت و پر جاذبه ترین پیشوای رشد و تعالی ، نمونه ی انسانی در آسمان انسانیت است ، نه سخنی به گزاف بر زبان رانده و نه چیزی فراتر از حقیقت به قلم آورده ایم. (علی کرمی ، 1380هـ.ش ، ص 27)
چرا که حضرت زینب سلام الله علیها نیز غرق عواطف و محبت های مادر مهربان و پرعاطفه اش بود و در اعماق دل او ،  مادری که رئوف ترین ، مهربان ترین و دل سوزترین مادر دنیا نسبت به فرزندانش بود ، جای می گرفت. دختر با مادر خویش بیشتر از پدر، انس می گیرد و با او بیشتر از دیگران سازگاری و تفاهم دارد و روابط عاطفی و محبت آمیز بین مادر و دختر از امور فطری است و نیازی به دلیل و برهان ندارد و یکی از قوی ترین دلائل روابط بین مادر و دختر ، جنسیت مشترک آنان ، یعنی زن بودن است. وقتی از دیدگاه علم روانشانسی بر این حقیقت مهم نظر می افکنیم ، می بینیم که مادر ، چشمه ی عطوفت و مهربانی است و دختر ، طبیعتاً تشنه ی محبت و عطوفت. بنابراین او گمشده ی خود را نزد مادرش می یابد و به مادرش پناه می برد و با جان و دل با او مأنوس می شود. آن حضرت ابعاد زیادی از نشانه های عظمت مادرش را که سرور زنان عالم و محبوب دل رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم و نور چشم و میوه ی روح و جان حضرت بود ، می شناخت. چرا که او چشم خود را به روی پاک ترین زن روی زمین گشود و شبها و روزهایش را با او گذراند.
فضائل و کرامات را از سینه ی بهترین مادر عالم نوشید و در دامن دختر گرامی رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم و محبوب دل آن حضرت پرورش یافت و به رشد و کمال رسید. (سید محمد کاظم قزوینی ، 1388هـ.ش ، ص 36،18)
اکنون بعد از این نگاه کوتاه و گذرا به برخی از جوانب عظمت و بزرگی در این دو وجود مقدس – حضرت فاطمه زهرا و زینب کبری علیهما السلام – ا ین سوالات در ذهن آدمی نقش می بندد که :
- جلوه های شخصیت  اخلاقی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها چیست؟
- جلوه های شخصیت علمی حضرت فاطمه زهرا سلام الله عیها چیست؟
- جلو های شخصیت اخلاقی و علمی حضرت زینب سلام الله علیها و میزان تأثیرپذیری ایشان از حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها؟
الف) جلوه های شخصیت اخلاقی و علمی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها
1. جلوه های اخلاقی
فاطمه زهرا سلام الله علیها در راه رشد و کمال و ظهور توانایی ها و استعدادهای ستایش برانگیز دنیای پراسرار وجودش ، در یک محیط تربیتی بسیار مطلوب ، شرایط مساعد و کنار پدر نمونه و مربی بی نظیر ، می زیست. از دگر سو، او در یک محیط سرشار از عدالت و آزادی ، در آغوش مادری خردمند و فضیلت خواه چون حضرت خدیجه سلام الله علیها و با شایسته ترین شیوه های تربیتی رشد و پرورش یافته بود. علاوه بر آن ، با باران مهر و محبت و گرامیداشت سنجیده و حساب شده ، شخصیت او هرچه بیشتر صیقل داده می شد. (علی کرمی ، 1380هـ.ش ، ص 126،125)
ایشان برای رسیدن به کمال ، راه عبادت را برگزید اما عبادت او ، یک عبادت خشک و بی روح نبود بلکه عبادتی توأم با خضوع ، خشوع ، عرفان و اخلاص بود ، زیرا آن بزرگوار، عالمه و محدّثه بود این نوع عبادت است که سازنده و باعث تکامل روح می شود و رستگاری را در پی دارد و چنین عباداتی مورد ستایش قرآن کریم قرار گرفته است و قرآن کریم درباره ی عبادت دانشمندان چنین می فرمایند:
« إِنَّما یَخشَی اللهَ مِن عِبادِهِ العُلَموا؛ از میان بندگان خدا ، تنها دانشمندان از او می ترسند». (فاطر / 28)
« قَد أَفلَحَ المُومِنُونَ الَّذینَ هُم فِی صَلَاتِهِم خاشِعوُن؛ مومنان رستگار شدند ؛ آنها که در نمازشان خشوع دارند».  (مؤمنون / 2و1)
در مورد عبادت ایشان، دوست و دشمن اعتراف کرده اند که وی پیشگاهترین افراد در این زمینه بوده است. چنانچه از حسن بصری آمده است:
«ما کانَت فی هذِهِ الاُمَّهِ اَعبُدَ مِن فاطِمةَ ، کانَت تَقُومُ حَتّی تَوَرَّمَ قَدَماها؛ در میان امت اسلامی، کسی بیش از فاطمه زهرا سلام الله علیها به عبادت نمی پرداخت ، او آنچنان در این زمینه پیش رفت که پاهای مبارکش متورّم شد. (محمد باقر مجلسی ، ج 43 ، ص 76،84- عباس قمی،ج1، ص421- عبدالله بحرانی اصفهانی، ج11، ص224).
ایشان در کنار نمار و رکوع و سجود طولانیش ، به دعا و نیایش می پرداخت و در این میدان عارفانه ، به قدری پیش می رفت ، که گویا همه چیزها و نهان ها برای او پیدا بود. می توانست با مأمورین آسمانی که از دید دیگران نامریی و ناپیدا بودند ، مذاکره و گفتگو نماید و نادیده ها را ببیند ، و به جایی رسد که بین خالق و مخلوق پرده ها و حاجب ها بی معنی باشد. (علی اکبر بابازاده ، 1380هـ.ش ، ص 119)
زندگانی فاطمه زهرا سلام الله علیها در خانه شوهر نمونه بود ، چون سراسر زندگی او ، خود او ، شوهرش ، پدر و فرزندان او نمونه بودند. نمونه ی مسلمان هایی آراسته به فضیلت و خوی انسانی. انسان هائی که از میان مردم، برمی خیزند، با مردم زندگی می کنند ، چون دیگر مردم راه می روند ، می خورند ، می پوشند ، اما از آن سوی این غریزه ها، سرشتی دارند برتر از فرشته ها، سرشتی پیوسته به خدا. انسان هایی که درد مردم را می دانند و می کوشند تا با رفتار و کردار خود، درمان بخش آنان باشند و گاه درد می کشند تا دیگران درمان یابند. برتری را در بزرگی روح می دانند، نه در پروردن تن و آنچه تن بدان نیازمند است. اگر به تن زنده اند برای آنست که زندگی درست را به دیگران بیاموزند. آری! ایشان پروده ی چنین مدرسه ای است و نو عروسی که جهاز او ، بهای یک زره به قیمت چهارصد درهم و أثاث البیت وی چند کاسه و کوزه سفالین می باشد. (سید جعفر شهیدی ، 1387هـ.ش ، ص 68)
لباس و هیئت ایشان، بیننده را متأثر می کرد و به یاد خدا و روز جزا می انداخت ، و بیرون رفتنش ، برای رفع اندوه پیغمبر و مسلمانان بود. نه تنها افراد معمولی با دیدن او گریان می شدند بلکه خود پیغمبر نیز ، گاهی با دیدن لباس ساده ی فاطمه زهرا سلام الله علیها گریان می شد. (سید هاشم رسول محلاتی ، 1382هـ.ش ، ص 37)
روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام وجود دارد که آن را جابربن عبدالله انصاری روایت کرده و آن روایت این است که :«روزی رسول خدا صلّ الله علیه و اله و سلّم ، فاطمه سلام الله علیها را دید که جامه ای پشمین از نمد شتر بر تن دارد و با دست خود دستاس می کند و در همان حال بچه اش را نیز شیر می دهد ، اشک از دیدگان پیغمبر صلّ الله علیه و آله سلّم جاری شد و به ایشان فرمود : دخترم! مرارت و تلخی دنیا را برای رسیدن به حلاوت و شیرینی نعمت های آخرت ، بر خود هموار کن. فاطمه سلام الله علیها به پدر پاسخ گفت : خدا را بر نعمت های او سپاس می گویم». (سید جعفر شهیدی ، 1378هـ.ش ، ص 87- سید هاشم رسولی محلاتی ، 1382هـ.ش ، ص 37)
او مشکلات زندگی و فشار گرسنگی ها را تحمل می کرد ، و هرگز با همسایگان و دوستان ، راز زندگی خویش را مطرح نمی فرمود ، اما هرگاه کاسه ی صبرش لبریز می شد ، و درد و ضعف گرسنگی ، تاب و توان او را می ربود ، خدمت پیامبر می رفت و سفره ی دل می گشود. (محمّد دشتی ، 1378هـ.ش ، ص 234)
از دیگر فضایل دُخت نبی اکرم صلّ الله علیه و آله و سلّم ، ایثار و اخلاص آن بزرگوار است. ایشان ، ویژگی ایثار و فداکاری را در حدّ اعلا دارا بود و در ضروریات زندگی، همواره دیگران را بر خود ترجیح می داد. حتی مواردی پیش می آمد که چند روز در خانه ی آنها غذایی یافت نمی شد و این ، به خاطر ایثار و ترجیح دیگران بر خود بود. (سید محمد حسینی شاهرودی ، 1376هـ.ش ، ص 48)
او به حق از مصادیق بارز این آیه ی شریفه است که می فرماید:« وَ یُؤثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِم وَ لَو کانَ بِهِم خَصَاصَهٌ؛ هرچند به چیزی نیازمند باشند ، باز مهاجران را بر خویش در آن چیز مقدم می دارند (در عین تنگدستی ، دیگران را برخود برمی گزینند». (سوره حشر ، آیه 9)
ایشان نه تنها به افراد مستمند ، کمک و ایثار می کرد بلکه در داخل خانواده ی خود نیز ایثارگر بود و به هر یک از اعضای خانواده خویش اعّم از شوهر و فرزندان ایثار می کرد. حضرت فاطمه سلام الله علیها خود نمی خورد و علی علیه السلام را سیر می کرد ، و درد و رنج می کشید ، ولی شوهرش را متوجه نمی ساخت ، و حتی جاهای مجروح و متورم بدنش را که از هجوم و ضرب مهاجمین خونخوار و منافق به خانه اش صورت گرفته بود ، از شوهرش پوشیده نگه می داشت. علی علیه السلام آن جراحت ها را در هنگام غسل دادن پیکر پاک ایشان متوجه شد.
آری ، اخلاق اصیل و واقعی هر انسانی را ، در رفتار خانوادگیش باید جستجو کرد ، نه اخلاق بیرون مرزی و خارج از خانواده ، که معمولاً در چنین مواقع ، حقیقت یابی و حقیقت شناسی مشکل است ، و ای بسا انسان ، سر از تزویر و حقّه بازی درمی آورد. فاطمه زهرا سلام الله علیها تجسّم ایثار به خانواده و توده های جامعه بود و در  این میان از ایثار گری او به پدرش نباید غفلت کرد. (علی اکبر بابازاده ، 1380هـ.ش ، ص 134)
او یار و غمخوار پدر بود چنانکه عبدالله بن مسعود می گوید: «روزی در حالیکه رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم در سجده بود و اطراف آن حضرت جمعی از قریش بودند ، عُقبَهّ ابن ابی مُعیط ، شکنبه ی گوسفندی را آورد و بر پشت آن حضرت ریخت. رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم سر خود را از سجده برنداشت تا آنکه فاطمه زهرا سلام الله علیها آمد و آنها را از روی حضرت برداشت و درباره ی کسانی که این کار را انجام داده بودند ، نفرین کرد». (حمیدرضا کفّاش ، 1382هـ.ش ، ص 63)
او از میان همه ی ترس های عالم، تنها یکی را برگزیده بود و آن ترس از خدا بود و همین ترس بود که او را در برابر دشمنانش بزرگ کرد. شجاعت که همان اقتدار روحی و جرئت حضور در میدان های مبارزه با بدی ها است ، از عطایای خاصّ الهی است که خداوند در دل کسانی که آنها را دوست دارد می گذارد و فاطمه زهرا سلام الله علیها از نمونه های متعالی آن است. شجاعت در اقیانوس دل او موج می زد. خطبه ی او در مسجد مدینه ، دل های حاکمان و غاصبان ولایت را زلزله آسا می لرزاند. ایشان چنان دشمنان غاصب را به محاکمه کشید و هویت آنان را آشکار ساخت و مهر بطلان بر اعمال آنها زد که خاطره های حماسی و شکوهمند همسرش امیرالمؤمنین علی علیه السلام را در جبهه های جنگ احیا کرد. (محمدرضا اکبری ، 1382هـ.ش ، ص 104)
فاطمه زهرا سلام الله علیها، سرو برافراشته ی میدان مبارزه بود. او بدون سهل انگاری با دشمنان به مخالفت برمی خواست و این درس را برای همه ی تاریخ برجا گذاشت که باید ، با کسانی که از سر عناد و هواهای نفسانی با اسلام و ولایت دشمنی می کنند، مبارزه کرد. (محمدرضا اکبری ، 1382هـ.ش ، ص 113)
2. جلوه های علمی
دختر گرامی رسول خدا صلّ الله علیه و آله وسلّم در مسائل علمی نیز مانند سایر ویژگی های اخلاقی و انسانی ، از امتیازات بسیار بالایی برخوردار بودند. عالمه ی بلامعلمه فاطمه زهرا سلام الله علیها، تمام علوم و معارف خود را مستقیماً یا با واسطه ی فرشته ها و پدر بزرگوارشان ، از خداوند دریافت می کردند. ایشان از علوم لدنی و غیر اکتسابی برخوردار بودند. امام باقر علیه السلام در رابطه با ایشان می فرمایند : خداوند به فاطمه سلام الله علیها فرمودند: «اِنّی فَطَمتُکِ بالِعلمِ؛ من شیر علم را به تو نوشاندم».
«وللهِ لَقَد فَطَمَهَا اللهُ تبارَکَ و تَعالی بِالعِلمِ؛ به خدا قسم خدای تبارک و تعالی شیر علم را به او نوشانید» (محمد باقر مجلسی ، ج 43، ص 13، 8)
ایشان در میان امّت اسلامی ، تنها زنی بود که دارای مقام عصمت است و بدین وسیله علوم و آگاهیش ، به عالم غیب ، که از علوم الهی سرچشمه می گیرد ، بستگی دارد و پایان و حدودی بر آن متصوّر نیست و تمام مسائل جهان را ، در کلیّه ی دوران ها می دانست و آنها را مو به مو خبر می داد.
پیامبر اکرم صلّ الله علیه و آله و سلّم فرمودند:« خداوند متعال علی علیه السلام و همسر و فرزندانش را حجّت مردم قرار داده و آنان ، درهای علم و آگاهی در میان امت من هستند. هر کس به آنان تمسّک نماید ، به راه راست هدایت یافته است». در این حدیث ، فاطمه زهرا سلام الله علیها مانند حضرت علی علیه السلام و سایر حضرات معصومین ، دروازه ی علم و عامل هدایت مردم شناخته شده اند. (علی اکبر بابازاده ، 1380هـ.ش ، ص 140- 139)
از دیگر ویژگی های سیره ی علمی و فرهنگی ایشان این بود که همواره دانش پژوه و دانش طلب زیست و با آن موقعیت والای علمی و مقام بلند معنوی انسانی اش ، در طلب دانش و کسب کمال ، سر از پا نمی شناخت و فراگیری علم و دانش را، از دنیا و زر و زیور آن برتر و دلپذیرتر می دانست.
او سخنان گهربار پیامبر اکرم صلّ الله علیه و آله و سلّم را می نوشت و آن نوشته ها را با نظمی تحسین برانگیز ، طبقه بندی می کرد و برای خویش نگاه می داشت و از هر روایت و بیانی ، بجا و سنجیده در روشنگری راه مردم ، بهره می گرفت و به تک تک آن سخنان انسان ساز و آگاهی بخش ، سخت بها می داد. ایشان بزرگترین برانگیزاننده ی انسان ها – بویژه زنان و دختران – به دانش طلبی و پیمایش راه رشد و کمال بود و آنان را سخت تشویق می کرد و انرژی های نهفته و سرکوب شده ی وجود آنان را دراین راه تعالی و تکامل ، آزاد می ساخت. (علی کرمی ، 1380هـ.ش ، ص 343، 341)
در حدیث است که روزی، زنی به خدمت فاطمه زهرا سلام الله علیها شرفیاب گشت و سوالی را مطرح ساخت و جواب آن را از حضرت شنید، سپس اجازه خواست و پرسش دوم را سوال کرد ، حضرت جواب آنرا نیز داد ، به همین صورت ده مسأله از بانوی عزیز اسلام آموخت ولی دیگر احساس شرمندگی کرد و بیش از آن نخواست برای ایشان مزاحمت نماید ، از این جهت اجازه خواست رفع زحمت نموده و خانه ی فاطمه سلام الله علیها را ترک گوید. حضرت احساس کرد ؛ او از کثرت پرسش های خویش، شرمگین گردیده و به این جهت می خواهد خانه و حضور آن حضرت را ترک کند ، لذا فرمودند: شما خجالت نکشید ، من در برابر هر مسأله ای که به تو آموزش می دهد پاداش دارم ، پاداشی خیلی مهم و آن اینکه : تعلیم دادن یک مسأله ، ارزش و ثوابش بیش از آن است که مابین زمین تا عرش خدا را از جواهرات ارزشمند پر نمایند. این حدیث که از تفسیر امام حسن عسگری علیه السلام نقل شده ، می رساند که زنان امت اسلامی مشکلات و سوالات خویش را به فاطمه زهرا سلام الله علیها مراجعه کرده و پاسخ لازم را می گرفتند. حتی در احادیث زیادی داریم که علاوه بر زنان ، مردها نیز به طور مستقیم و یا از طریق همسرانشان از آن حضرت سوالاتی نموده و احکام الهی را یاد می گرفتند. (ذبیح الله محلاتی ، ج 2 ، ص 131)

علاوه بر این، ریحانه ی متفکّر و نواندیش پیامبر در هنر سخن شناسی، خداوندگار سخن و سخنوری و شاهکار بزرگ انسانیت بود. آن گوهر یگانه ی دریای دانش و کمال، هم سخنانش زیبا و سرشار از روح و محتواست و هم انسانی ترین فرهنگ و معارف را در زیباترین قالب ها و واژه ها بر مزرعه ی جانها می باراند. معمولاً سخنوران بزرگ و دانشوران نامدار تنها در جوّ آرام و مساعد و در برابر شنوندگان حقجو و حق طلب ، می توانند قدرت بیان و توان علمی خویش را در ادای سخن و خلق کلام به نمایش بگذارند اما فاطمه زهرا سلام الله علیها در بحرانی ترین شرایط و نامساعدترین جوّ و در طوفان گروهی پرکینه و متعصب ، سخنانی آتشین و به حق بیان می نمود. ریحانه ی پیامبر در برابر جنبش ارتجاعی سقیفه ، که با فریب و دجّالگری ، خود را نماینده ی اسلام و حاکم مطلق بر دین و نماینده ی مردم می نمایاندند و هرگونه چون و چرا ، حتی کمترین اعتراض منطقی و مسالمت آمیز را مارک ارتداد می زدند و با خشونت آن را سرکوب می کردند ، شجاعانه و درایتمندانه به اعتراض برخاست و با بیان روشنگرانه و زبان حقگو و منطق ستیزش ، به روشنگری پرداخت و موجی از آگاهی و حقیقت را در بسته ی تاریخ ، جاری ساخت. او به مسجد آمد و آن حماسه ی بزرگ را در برابر سردمداران ارتجاع ، آفرید و برای عصرها و نسل ها به یادگار نهاد ، و مشعل روشنگر راه ، قرار داد. او در بستر شهادت و به هنگام عیادت زنان مهاجر و انصار از وی ، باران حقایق را بر سرزمین دل ها و اندیشه ها بارانید. ایشان در برابر مهاجمانی که بر در خانه  اش آمده بودند و در اندیشه ی به آتش کشیدن کانون آزادی و آگاهی و به بند کشیدن امیر آن و به مسجد بردنش ، برای ستاندن بیعت به سود خودکامگی بودند، دلیرانه و هوشمندانه ایستاد و روشنگری کرد و سخن حق را در برابر دژخیمان آتش افروز، طنین افکن ساخت. (علی کرمی ، 1380هـ.ش ، ص 643-644، 345،347)
آری! حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در طول عمرشان، خطابه های عالمانه و پندآموز زیادی ایراد نمودند که از آن جمله می توان به خطبه ی مشهور دیگری چون فدک اشاره نمود. روایتی از عایشه(دختر ابوبکر) وجود دارد که این روایت حاکی از آن است که:« چون فاطمه سلام الله علیها آگاه شد که خلیفه، فدک را تصرّف نموده و او را از آن منع کرده، دختر پیامبر صلّ الله علیه و آله و سلّم به سراغ خلیفه شتافت و در مورد فدک، خطبه ی آتشینی ایراد نمود و استحقاق حق خود را اعلان کرد».(علی اکبر بابازداه، 1380هـ .ش، ص192)
ب) بررسی جلوه های شخصیت اخلاقی و علمی حضرت زینب سلام الله علیها و میزان تأثیرپذیری ایشان از فاطمه زهرا سلام الله علیها
شکی نیست که بزرگترین وسیله برای تقرب به درگاه پروردگار متعال و وصول به مقام قرب و کمال ، عبادت و بندگی در پیشگاه اوست و هر کس به هر مرتبه و مقامی که رسید ، از این راه رسید(سید هاشم رسولی محلاتی،1382هـ .ش، ص79) و این آیه ی قرآن کریم ، بسیار جالب است که اساساً هدف خلقت را عبادت ذکر کرده و می فرمایند:«وَ ما خَلَقتُ الجِنَّ و الاِنسَ اِلّا لِیَعبُدون؛ نیافریدیم جن و انس را ، جز برای آنکه مرا بپرستند». (ذاریات / 56)
حضرت زینب سلام الله علیها با معرفت و شناخت خدا ، در راه او و برای رضای او حرکت می کرد. عمرش را به اموری اختصاص داد که هدف نهایی آن ، کسب رضای الهی بود. بیشتر ساعات زندگانی او به عبادت سپری می شد و از سوی دیگر در خانواده ای چشم به جهان گشود و رشد و نمو یافت که همه ، پایه گذاران عبادت و عبّودیت بودند و دیگران عبادت و نیایش را از آنان آموختند. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 67)
از برخی مورخین نقل شده که:« تهجد و شب زنده داری زینب سلام الله علیها در تمام مدت عمرش ترک نشد حتی شب یازدهم محرم»، و از امام سجاد علیه السلام در این زمینه روایتی وجود دارد که ایشان در این روایت می فرمایند:« درآن شب عمّه ام زینب را دیدم در جامه ی نماز ، نشسته و مشغول عبادت است». (ذبیح الله محلاتی ، ج 3 ، ص 61)
ایشان از عاشقان حقیقت ، در کربلا که سرزمین عشق و عبادت است و کاروان حسینی با یاری دادن دین خدا و ریختن خون پاک خود ، آن را ارزشمند کرد و به جهانیان شناساند ، عبادت خود را بر زمین نگذاشت و آن را فراموش نکرد. او شب عاشورا با امام حسین علیه السلام درد و دل کرد و سرنوشت آینده و تکلیف پرمسئولیت خویش را ترسیم نمود. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 69)
حضرت زینب کبری سلام الله علیها به حقیقت در عبادت نسخه ی مادر خود حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بودند و در تمام شبها ، عبادت و تلاوت قرآن را ترک نمی کردند. (عباس عزیزی ، 1381هـ.ش ، ص 40)
او در خانواده ای بخشنده و ایثارگر تکامل یافت که مایحتاج خود را برای بهبود وضع زندگی مردم خرج می کردند و دیگران را بر خود مقدم می داشتند. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 72)
او هرچند ، رفاه زندگی و ثروتی کلان در اختیار داشت ، و شوهرش «عبدالله بن جعفر» از ثروتمندان کم نظیر عرب بود که در یک قلم می توانست هزاران دینار و درهم ، هزاران گاو و گوسفند به فقرا و نیازمندان ببخشد ، ولی از همه زیبایی های دنیا چشم پوشید و برای رضای الهی و یاری نهضت مقدس اباعبدالله حسین علیه السلام ، راه کربلا را پیش گرفت. در این راه همچون کوهی استوار و پابرجا بود ، خم به ابرو نیاورد و پناهگاه سایر خاندان عصمت و طهارت شد. او همانند مادرش فاطمه زهرا سلام الله علیها زندگی کرد که با داشتن تمام امکانات و درآمد کلان ، خانه ی استیجاره ای «حارثه بن نعمان» را در کنار شهر مدینه برگزید و ناهمواری های اتاق زفاف را با ماسه های نرم بیابان صاف کرد. حتی یک فرش زیرانداز تهیه نکرد و شوهرش را به تجمّلات و حتی داشتن وسایل زندگی اولیه وادار نساخت ، در حالیکه درآمد امیرالمؤمنین طبق بیان آن حضرت، آنچنان زیاد بود که می توانست تمام بنی هاشم را بی نیاز کند. آری، او در دامن فاطمه زهرا سلام الله علیها تربیت شد ، چادر وصله دار مادر را دید ، که در ظاهر مندرس بود ولی سبب روشنی دل های ده ها خانوار یهود گردید و همگی را به اسلام و آیین محمد صلّ الله علیه و آله و سلم جذب کرد. (محمد باقر مجلسی ، ج 41، ص 43)
مرحوم علامه ما مقامی (ره) در مجلّد سوم کتاب شریف «تنقیح المقال» درباره ی زینب سلام الله علیها می نویسد: محققاً او صفات حمیده و خوی های پسندیده را دارا بود که پس از مادرش، صدیقه ی کبری سلام الله علیها کسی دارای آن نبوده است و سزاوار است گفته شود: «اوست صدیقه صغری». ایشان در حجاب و پوشش و عفت و پاکدامنی از دیگران برتر بودند و اینکه تن او را در زمان پدرش امیرالمؤمنین و دو برادرش (امام حسن و امام حسین علیهما السلام) کسی از مردان ندید. او در صبر و شکیبایی از مصایب و اندوه های بزرگ و پایداری و قیام و ایستادگی در آشکار ساختن حق و درستی و قوّت و نیروی ایمان و گرویدن به عقاید و احکام دین مقدس اسلام و تقوا و اطاعت و فرمانبری از آنچه خدای تعالی فرمود ، وحیده و یگانه بود که پس از مادرش علیا حضرت فاطمه سلام الله علیها در دنیا چنین خاتونی که دارای صفات حمیده و خوی های پسندیده ی بی مانند باشد ، وجود ندارد. (حسن الهی ، بی تا ، ص 145، 144)
او چون کوه مقاوم و صبور بود. با شجاعت تمام ، مشکلات و خطرهای عظیمی را که دشمن برای اسیران کربلا به بار آورده بود ، خنثی کرد و رسالت الهی و مسئولیت سنگینی را که به دوش داشت به خوبی پایان رسانید و در این راه کوچکترین ترس و تزلزل به خود راه نداد و با نهایت دلیری ، شگردهای دشمن را که علیه اهل بیت محمد صلّ الله علیه و آله و سلم و اساساً برای براندازی و نابودی اسلام بود ، دگرگون ساخت. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 87)
زینب کبری سلام الله علیها ، آئینه ی تمام نمای مادر بود ، اهداف او را دنبال کرد ، در کنار حسنین ، نقش خوبی ایفا نمود و در طول 56 سال زندگی ، بارها از امتحان الهی سرافراز بیرون آمد و الگوی دوم پس از مادرش ، قرار گرفت. او نیز به مانند مادرش در طول حیات ، فراز و نشیب های فراوانی دید و با انواع پیشامدها روبرو گشت. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 12)
حضرت زینب سلام الله علیها ستاره ی درخشانی بود که در آسمان علم و تقوی و عمل طلوع کرد. او گوهر گرانبهایی بود که تمام فضائل انسانی را در درون خود جای داد و چنان شایستگی از خود نشان داد که محرم راز الهی شد و توانست ودایع امامت را به خود اختصاص دهد ، و بیان کننده ی حرام و حلال ، و مرجع علمی و دینی برای شیعیان جهان گردد. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 58)
همه چیز از جانب خدای تبارک و تعالی به او الهام می شد و در دلش آشکار می گردید. علم و دانش حضرت به مانند مادرش فاطمه زهرا سلام الله علیها ، از علوم لدنیّه (علومی که از استاد فرا نگرفته ، بلکه از جانب خداوند عزوجل است) بود. (عباس عزیزی ، 1381هـ.ش ، ص 25- حسن الهی ، بی تا ، ص 143)
او در دانش و فهم و اندیشه ، با لیاقت خود و عنایت الهی ، به چنین علوم غیبی دست یافت و همچون اولیاء خدا و معصومین علیهم السلام ، بی واسطه کسب نور و معرفت کرد. در بیان خطبه ی زینب در شهر کوفه ، امام سجاد علیه السلام ، خطاب به عمّه اش فرمودند:«اَنتِ بِحَمدِاللهِ عالِمَةٌ غَیرُ مَعَلِِّمَةٍ و فَهِمَةٌ غَیرُ مفَهِّمَهةٍ؛ تو به لطف خدا عالم و دانشمند بدون معلّم ، و اندیشمند بدون استاد هستی». (محمد باقر مجلسی ، ج 45، ص 64)
جلسات آموزشی و تفسیر قرآن آن حضرت ، به گونه ای بود که زنان و مردان ، به صورت جداگانه از آن بهره مند می شدند ، و از علوم غیبی که مخصوص خاندان اهل بیت عصمت بود ، بهره ها می جستند. صدها روایت اعتقادی و اخلاقی از آن بانوی بزرگوار نقل شده است که نمونه ی بارز آن ، خطبه ی پرمحتوای حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در دفاع از حضرت علی علیه السلام ، موضوع فدک ، و تبیین رسالت پیامبر و استیضاح خلیفه است که حضرت زینب سلام الله علیها در سن پنج سالگی ، آن را به دقت به دیگران انتقال می داد و دانشمندان بزرگ اسلام همچون «عبدالله بن عباس» شاگرد پرافتخار امیرالمؤمنین و مفسّر بزرگ قرآن ، آن را از ایشان نقل می کرد. (علی اکبر بابازاده ، بی تا ، ص 61)
زینب سلام الله علیها آیینه ی تمام نمای رسالت و امامت و مفسّر و محدّث بود ، در روایت است پس از آن که امیرالمومنین علی علیه السلام به شهر کوفه آمد و آنجا را محل حکمرانی خود قرار داد ، اندک اندک مردم آن شهر ، از فضل و کمال علمی و عرفانی او باخبر شدند. از این رو ، زنان توسط مردان خود ، به امیرالمؤمنین علی علیه السلام پیام فرستادند:« شنیده ایم حضرت زینب سلام الله علیها به مانند مادرش محدّثه و عالمه است. اگر شما اجازه فرمایید ما از سخنانش بهره مند گردیم». امیرالمؤمنین علی علیه السلام با درخواست مردم کوفه موافقت فرمود. فردای آن روز زینب کبری سلام الله علیها ، در جشن بانوان کوفه شرکت کرد و تنها سخنران آن جلسه بود که با استقبال شگفت انگیزی از سوی زنان و شرکت کنندگان روبرو شد. (عباس عزیزی ، 1381هـ.ش ، ص 42)
علاوه بر این اوصاف ، کلامشان نیز فصیح و بلیغ بود. در فصاحت و آشکارا سخن گفتن و زبان آوری و بلاغت و رسایی ، مطابق اقتضای مقام و مناسب حال سخن می گفت ، چنانکه خطبه و سخنرانی ایشان در مجلس ابن زیاد در کوفه ، و مجلس یزید در شام ، بر کسی پوشیده نیست. (حسن الهی ، بی تا ، ص 145، 144)
عقیله ی بنی هاشم که از القاب این بانوی بزرگوار است ، با دلی همچون شیر ، با بیانی که مردان مرد را به غبطه می کشاند ، چون سخن می گفت ، آمیزه یی از عصمت فاطمه زهرا سلام الله علیها و صولت حیدر را به تصویر می کشید. در بیانش جوهری اثیری و آسمانی ، موج می زد که شنونده را بی تاب می کرد ، کلمات را چنان به رشته ی سخن می کشید که رشته ی مروارید را شرمنده می ساخت ، کلامش ابهّت خطابه های علّی مرتضی علیه السلام را تداعی می کرد ، صبغه یی از علوم آسمانی در کلامش مشهود بود ، بی آنکه به مکتب رفته و تعلیمی گرفته باشد ، بر علمی بزرگ و ناشناخته تکیه داشت. بی تردید وارث علم و عصمت فاطمه زهرا سلام الله علیها و برخوردار از ولایت معنوی و تکوینی بود. وقتی به کوفیان بانگ زد «ساکت بمانید» حتی زنگ های شتران از صدا باز ماند ، و این را جز آشنایان با عرفان و ولایت الهی درنمی یابند. (ابوالفضل موسوی گرمارودی ، 1381هـ.ش ، ص 243)
ایشان به مانند مادر بزرگوارشان ، وقتی احساس کرد مسئولیتی بزرگ ، در راه دین و مبارزه با بی دینان و بدعت گذاران بر دوشش است ، از تمام فرصت هایی که پیش می آمد ، استفاده می کرد و تا جائی که مقدور بود ، از طریق سخنرانی و تذکر و گفتگو با صحابه ، خطرهایی را که به دنبال انحراف در رهبری و سرپیچی از دستور رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم احساس می کرد ، به آنان گوشزد می نمود. (سید هاشم رسولی محلّاتی ، 1382هـ.ش ، ص 82)
مطالعه دقیق خطبه ی حضرت فاطمه سلام الله علیها و تحلیل آن با خطبه هائی که سالها بعد دختر بزرگوارشان در کوفه و در قصر یزید ایراد کردند ، نشان می دهد که روش زندگی فاطمه زهرا سلام الله علیها در اندیشه ، نوع بینش و جهت گیری اخلاقی، علمی حضرت زینب کبری سلام الله علیها اثر گذاشت. ایشان، حضرت زینب سلام الله علیها را به اصول و مبانی عقیدتی و اسلام آشنا نمود و سرنوشت پویندگان راه حق و حقیقت را در طول تاریخ به وی یادآوری نمودند. وی برای دخترش از سرنوشت پیامبرانی سخن گفت که برای نجات توده ها از جهل و خرافات به پیکار های عظیم دست زدند و برای او شرح داد که مبارزه ی پیامبران ، نغمه ی مخالف با امتیازات طبقاتی است و این نغمه همیشه با مبارزه و مقاومت سه طبقه زر و زور و تزویر مواجه گشته است. (محمود حکیمی ، بی تا ، ص 19- 18)
نتیجه گیری
حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها دارای جلوه های اخلاقی و عملی فراوانی بودند. از جمله خصلت های اخلاقی حضرت می توان به عبادت زاهدانه اش، ایثار، فداکاری، سازش با مشکلات مالی و شجاعت اشاره نمود. ایشان در عبادت سر از پا نمی شناختند و از پیشگامترین افراد در این زمینه بودند. حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها همسر، مادر و مدیری نمونه بودند. او مشکلات زندگی را تحمل می کرد و همیشه دیگران را بر خودشان ترجیح می داد. حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها عمر خود را بر پایه ی ایمان، ایثار، صبر و مجاهدت قرار دادند. ایشان هر گاه احساس می کردند که اسلام و ولایت در خطر است ، شجاعانه و با علم و آگاهی با دشمنان مخالفت می کردند. علاوه بر این ، از نظر علمی نیز در سطح بالایی قرار داشتند، از علوم لدنی برخوردار بودند و در طلب علم و دانش، تلاش زیادی می کردند.
حضرت زینب کبری سلام الله علیها که در دامان این مادر بزرگوار پرورش و تربیت شده بود ، از جنبه های اخلاقی و علمی ایشان بی بهره نبودندو او نیز به مانند مادرشان زاهد، عارف، ایثارگر، فداکار و شجاع بودند. حضرت زینب سلام الله علیها در تمام طول عمر خود ، عبادت و نیایش را ترک نکردند و بیشتر ساعات عمرشان به عبادت سپری شد. او نیز مانند مادرش فاطمه زهرا سلام الله علیها به تعلقات مادی ، هیچ چشم داشتی نداشت و رفاه دیگران را بر خودشان ترجیح می دادند، به چیز کم قانع بودند و شوهرشان را برای فراهم کردن مادیات به مشقّت نمی انداختند و در زندگی نمونه بودند.
علاوه بر این اوصاف، شهامت ، دلیری، استقامت ، درایت از جمله صفاتی بودند که حضرت زینب سلام الله علیها در حماسه کربلا دارا بود. او در صبر و شکیبایی از مصایب و اندوه های بزرگ و قیام و ایستادگی در آشکار ساختن حق و درستی و فرمانبرداری از آنچه خدای تعالی فرموده، وحیده و یگانه بود که پس از مادرش حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در دنیا چنین بانویی که دارای این صفات بی مانند به طور تمام و کمال باشد ، وجود ندارد.

منابع و مأخذ
1- قرآن مجید ، ترجمه ی مهدی الهی قمشه ای  ، تهران ، انتشارات رشیدی، 1372هـ.ش.
2- بابازاده ، علی اکبر ، تحلیل سیره ی فاطمه زهرا علیها السلام ، بی جا، مؤسسه انتشاراتی امام عصر (عج) ، چاپخانه مهر ، چاپ اول ، 1380هـ.ش.
3- بابازاده ، علی اکبر ، سیمای زینب کبری اسوه ی صبر و پایداری ، بی جا، موسسه فرهنگی انتشاراتی مکیال ، بی تا.
4. بحرانی اصفهانی، عبدالله،عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار لاقوال، قم، مدرسه امام هادی، 1366هـ .ش.
5- اکبری ، محمّدرضا ، سیمای معنوی حضرت زهرا علیها السلام ، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر ، چاپخانه سپهر ، 1382هـ.ش.
6- الهی ، حسن ، زینب کبری عقیله بنی هاشم ، بی جا ،  موسسه فرهنگی آفرینه ، بی تا.
7- حسینی شاهرودی ، سیّد محمّد ، راز عظمت ، چاپ اول ، تهران ، سازمان تحقیقات خودکفایی بسیج با مشارکت شرکت ایران خودرو ، 1376هـ.ش.
8- حسینی شاهرودی ، سیّد محمّد ، اسوه ی اخلاق ، چاپ اول ، تهران ، سازمان تحقیقات خودکفایی بسیج با مشارکت شرکت ایران خودرو ، 1376هـ.ش.
9- حکیمی ، محمود ، سیری کوتاه در زندگانی زینب کبری (ع) یا قهرمان زنان جهان ، چاپ پنجم ، قم ، انتشارات نسل جوان ، چاپ مدرسه الامام امیرالمؤمنین (ع) ، پاییز 1368هـ.ش.
10- دشتی ، محمدّ ، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه علیها السلام ، چاپ سوم ، قم ،  نشر مؤسسه ی تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام ، چاپخانه ی دانش ، 1378هـ.ش.
11- رسولی محلّاتی ، سید هاشم ، فرازهایی از زندگانی حضرت فاطمه زهرا (س) و زینب کبری (س) ، چاپ هشتم ، تهران ، چاپخانه سپهر ، 1382هـ.ش.
12- سید یحیی بن حسن عبیدلی ، اخبار الزینبیات ، قم ، ایران ، 1401هـ.ق.
13- شهیدی ، سیّد جعفر ، زندگانی فاطمه زهرا علیها السلام ، چاپ چهل و ششم ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1387هـ.ش.
14- عزیزی ، عباس ، 200 داستان از فضایل ، مصایب و کرامات زینب (س) ، چاپ چهارم، بی جا ، انتشارات سلسله ، 1381هـ.ش.